Այսօր մի քիչ զրուցել ենք ժամանակակից գրող Արամ Պաչյանի հետ:
2019 և 2021 թվականներին մի հանդիպում, մի վայրում, որի տեղը միայն ես գիտեմ:
Կա փոխանցված իրականություն՝ ծնողների գեներից, միջավայրից: Երևի դրանից բխում են մյուս բոլոր իրականությունները, որոնք հետո գալիս են: Իրականություն որ ստեղծում ես… կասկածով եմ վերաբերվում սրան, ինձ թվում է արդեն ստեղծված ու եղած է իրականությունը: Իհարկե չկա դիպուկ սահմանվող իրականություն, ամեն մեկի համար ուրիշ է, բայց և ունիվերսալ է: Իրականությունն ինձ համար հետարդիական չէ – ռեալական է. մի բան է, որը անընդհատ հարցադրում ես, որին հակադրվում ես: Բայց որը իր էության մեջ, խորքերում գրեթե անփոփոխ է:
Շատ: Զգում եմ՝ հիմնականում կարևոր, ամենակարևոր բանն եմ լռեցնում իմ մեջ: Չեմ ուզում նաև գրելով ապականել իմ հոգին: Գրելով արդեն շատ բան եմ ոչնչացրել իմ ներսում: Անդառնալի բաներ: Ես կուզեի խելքը գլխին մարդ լինել, կուզեի լավ կրթություն ունենալ, արհեստի տիրապետել, խոսելու, լսելու, մարդկանց հարգելու, մտածելու, ուսանելու, կարեկցելու, ներողամտելու, կառուցելու ունակություն ունենալ: Ունենալ: Սովորել: Պահպանել: Բայց արդեն ուշ է: Մեծ հաշվով ուշ: Չգիտեմ, ամեն ինչ անհեթեթորեն բարդացնելու խառնվածք ունեմ, որը քանդող ուժ է, ոչ կառուցող: Չկա հանգրվան: Գրելու լեզուն գտնելը հեշտ չէ, հնչերանգ գտնելը, գրականության դեմ հակագրական միջոց գտնելը հեշտ չէ. հեշտ չէ, քանի որ դժվար չէ, ընդհանրապես դժվար չէ:
Շատ հաճելի, երբ ինչ-որ սահման կա կարևորության: Երբ էդ կարևորությունը շատ չի լինում՝ սիրում եմ երաժշտություն: Բայց եթե ասեմ՝ մի մարդ եմ, որ տարված է երաժշտությամբ, չէ՛, բայց առանց երաժշտության էլ չեմ պատկերացնում իմ առօրյան: Հիմա նորից ու նորից լսում եմ Վիվալդի «Տարվա եղանակները» ու մյուս գործերը ևս: Վերջին տարիներին շատ եմ վերադառնում Վիվալդիին՝ Բախի ուսուցչին: Վիվալդիի ստեղծագործությունն ու ոչ միայն նրա - էնքան «ճանաչելի» ու տրաֆարետային է դարձել: Եվ ուրեմն, սկսում ես դիմադրել, մերժում ես, ուզում ես քանդվի, չլսես, չիմանաս: Բայց երբ մի փոքր առանձին կեցություն ես ունենում, ընդառաջ ես գնում էդ գործին, քանի որ էլ չեն պարտադրում: Ցավոք, բայց մարդու ամենամեծ հատկություններից մեկն է՝ սպառելու ուժով ամեն ինչ տրորել, սպանելը: Սրանից պրծում չկա:
Երբ փոքր էի՝ նորից անտանելի կերպար էի, երբ գյուղ էինք գնում՝ երկու օր էի դիմանում, հետո սկսում էի տանջել մերոնց, ասում էի՝ վերադառանանք քաղաք, ու ուզում էի հետ գայի, անգամ քաղաքի մեռյալ զոնաներն էի կարոտում: Մինչև հիմա էլ չեմ հասկացել, թե ինչի, բայց իմ ողջ էությամբ քաղաքաբնակ եմ: Երևանի հետ շատ դժվար եմ հարաբերվում: Անտանելի է դառնում ինձ համար, երբ մարդկային գործոնն է գերիշխում: Եվ մեկ-մեկ ահռելիորեն լավն է քաղաքը: Մի սոսկալի քաղաք, որտեղ ծանոթներն ու ընկերները, հարազատներն, իշխանավորն ու ընդդիմադիրը ամեն օր ուզած-չուզած բախվում են փողոցում, ամեն ինչ վարի տալիս: Երևանցիները մի տեսակ լրիվ ավելորդ դիրքավորում ու արհեստածին վերաբերմունք պահանջող են: Բայց դա բնորոշ է փոքր քաղաքին, ընտանեվար հանրույթներին, ուր ծայրահեղ զգացումներով ու ծայրահեղ բարքերով են ապրում՝ կամ նողկում են իրարից չափից դուրս շատ, կամ չափից դուրս շատ սիրում, համարյա սիրուց խելագարվում… դե խելագարվելուց հետո էլ՝ մեկուսանում կուսանոցներում կամ բնավորվում սոց. կայքերում… Ինչ-որ արգելանք կա քաղաքի ու քո միջև. սեպ, որ ուրիշներն են, ուրիշների համար էլ դու ես:
Երևի սիրահարվածությունն ավելի թեթև, ավելի պարզ, շատ հավես զգացում է: Իսկ սերը, որ հրաշալի է, միևնույն է՝ հրաշալի բեռ է, քանի որ շատ է, միայն ինքն է, հազար ձև փոխում է քեզ: Ժխտում ես, ուզում ես վերադառնալ, կոտրում ես, կպցնում, չի կպնում, բայց վստահեցնում է, որ կա վերադարձ: Ստում է, բայց անկեղծ ու անողոք սուտասան է, տաղանդավոր մեծ հմայք ունեցող խաբեբա… Բայց մի հայտնի, բանալ միտք կա, շատ են գործածում՝ սիրո ստրուկ: Ինձ թվում է, որ լինում է էդպես, երբ իրոք տանում են էդ խաչը պարզած, որ գուցե արդարացված է, սիրո ճակատագիրը երևի ստրկությունն է: Եվ լինում է էնպես, երբ սերը շարունակվում է միայն էն դեպքում, երբ դու իրենից փախչում ես, մերժում ես պատասխանատվությունը, չես ընդունում, չես ուզում, որ մեռնի, չես ուզում սպառես: Թող էլի ապրի, քեզ հետ լինի, քո փախուստը՝ պարգև նրան, որպես կյանքի ու լինելության կղզի: Էսսեում խոսել եմ դրանից, թե ոնց է սերը, սիրո մարմնացումը, առարկան, լինի սիրած մարդ, սիրելի գրող, գիրք, կյանքի երևույթ հանկարծ ամենաատելին դառնում քեզ համար, այն աստիճան, որ ուզում ես ոչնչացնել, իսպառ ջնջել քո կյանքից: Ուզում ենք մեր սիրելին ուղղակի չլինի – դա էնքան մարդկային զգացում է, որքան նրան կողքիդ ու հավերժության մեջ տեսնելու հիմար ու ագահ ցանկությունը: Շկլովսկին իր գրքերից մեկում ասում է. «Ես միշտ տարել եմ իմ խաչը, բայց՝ թևիս տակ դրած»: Գլխավոր հարցն է՝ ո՞նց ես տանելու սերը, եթե մի օր փախչելու ես նրանից և մի օր էլ վերադառնալու ես նրան, որ էլի՝ փախչելով վերադառնաս: Իրոք, լրիվ տարած կառուսել:
Շնորհակալ եմ էս հարցի համար: «Լույսը շարունակվում է» էսսեն ինձ համար առանձին ստեղծագործություն է՝ գրված Ռուբեն Ֆիլյանի գրքի վերահրտարակման առիթով: Ինձ համար շատ կարևոր գործ, որը մեկ տարի գրել եմ: Եթե մի տարվա մեջ ոտքով տարածություն կտրես, գուցե երկրներից երկրներ անցնես: Հեռվից էր գալիս էս գործը՝ իմ փորձից, թող վերամբարձ չհնչի, բայց փաստորեն իմ կյանքի գործից, իմ սիրուց ու իմ խորշանքից դեպի գրականությունը, որն իմ մեջ մոռացնել ու լռեցնել եմ երազում: Հավատա, սա գոնե լրիվ անկեղծ եմ ասում: Ու հետո, եթե ինչ որ մարդիկ փորձեն հասկանալ, թե ով եմ ես որպես հեղինակ ինչ եմ մտածել՝ իմ ու ընդհանրապես գրականության, գրչության, արվեստի շուրջ՝ «Լույսը շարունակվում է» էսսեն ամենավճռական գործերից է լինելու:
Ոչ թե մտածված լեզվի, այլ գրականության ու հեղինակի շուրջ մտածող լեզվի հարց եմ դրել էսսեում: Փորձ եմ արել: Տարիներ են անցել ու ես կարող եմ վստահաբար ասել՝ հիմա ես ինքս ինձ որպես մտածող եմ ընկալում, քան հեղինակ: Առիթ լինի սրա մասին կխոսենք: Շատ ծավալուն ու իսկապես հետաքրքրական նյութ է. առաջին հերթին մտածողի ինքնաընկալումը, այլ ոչ գրքեր գրողի: Երբ ասում եմ մտածող՝ միանշանակ չկա առավելության ու պակասության հարց կամ դիրքավորում ու ոչ էլ կուտակված գիտելիքների ու կյանքի փորձի բնական արդյունք: Կա մի ուրիշ բան: Կա պատահականություն, հետաքրքությունների շրջանակ, կան վճռորոշ դեպքեր: Ու էլի շատ բաներ:
Սարքում են, սարքում ես, սարքվում է: Տո ոչ էլ սարքում են, ոչ էլ սարքում ես, ու ոչ էլ սարքվում է: Ամեն ինչից հոգնել եմ: Մանավանդ էս թեմաներից, մանավանդ էս ահռելիորեն բարդ իրողությունների մեջ, ուր բան ու գործ թողած մի հատ էլ իմ կերպարի կամ դրանից բխող հարձակումների ու պաշտպանությունների շուրջ պիտի մտածեմ: Ոնց կարող է իմ նման հոգուց զուրկ, անդուր ու լրիվ անկապ մեկը ընդհանրապես կերպար ունենալ: Քեզ կոտորես էլ, տո վիզ դնես էլ չես կարող ստեղծել: Ստեղծածդ էլ առ ոչինչ է, զիբիլ: Ու հետո՝ պաշտպանվում են նրանք, ովքեր ամրոց ունեն: Ես չունեմ ամրոց: Հավայի քոլիկի վրա հարձակվելու իմաստն էլ չեմ հասկանում: Ուժերը պիտի խնայել այլ լուրջ ու կարևոր բաների համար: Վերջին հաշվով՝ դու կաս քո ամբողջությամբ, քո թեր ու դեմով, կիսատ-պռատով դու կաս մենակ նրանց համար, ովքեր ճարները կտրած քեզ սիրում են: Միևնույն է դու կաս մենակ ընտանիքիդ համար, շատ մտերիմ ընկերների համար ու վերջ:
Ես հիմա իմ փորձին եմ ավելի վստահում: Մարդիկ են, ապրել են, գրել են, սիրում ես, կարդում ես, էդքանը, ո՛չ ուզում եմ իրենց քչացնել, ո՛չ շատացնել: Կիսվում եմ գրքերովս, շատ նվիրում եմ: Հաճախ ընդհանրապես սիրելի գրքերն ու գրողները կապ չունեն իմ կյանքի, իմ օրվա իրողությունների հետ: Չեմ էլ հիշում նրանց: Չեմ էլ ուզում հիշել: Ինձնից հեռու:
Ես գիտեմ՝ Բուդդան ավելի հարազատ է ինձ, քանի որ չի տալիս դրախտի հույս: Անշուշտ նիրվանան այլ ընկալում է: Դա դրախտը չէ: Դժոխքն ընդհանրապես անհեթեթ երևույթ է թվում: Ես պիտի իմանամ, որ հույսը հենց սկզբից գոյություն չունի - չկա: Հույսը՝ մահ է, կյանքի հետ ընդհանրապես կապ չունի: Հավատք չունի:
Ի՞նչ դեր ունի լեզուն, առհասարակ, ժամանակակից հայերենը, ասենք բանավոր մշակույթը, ի՞նչ որակների ու աստիճանի վրա է այն ու արդյո՞ք արդի հայերենը թույլ է տալիս մեր օրերի մարդուն՝ ինքն իրեն արտահայտել, վերամտածել շրջապատող աշխարհը: Առհասարակ կա՞ լեզվի խնդիր, ի՞նչ լեզվաշերտով ենք խոսում, դրանից ելնելով արդյո՞ք դառնում ենք ավելի ընկալունակ, թե՞ ավելի շատ ենք օտարվում իրարից:
Ու շնորհակալ եմ քեզ զրույցի համար, Մարիա՛մ:
Վերադառնալ
